Print this page

Tα Βασικά Χαρακτηριστικά Της Φιλόσοφης Ψυχής

 

1. Η ΑΝΑΜΝΗΣΗ

Σε όλες τις εποχές γεννήθηκαν άνθρωποι οι οποίοι με ανεξήγητο τρόπο κατείχαν εκ γενετής γνώσεις και ικανότητες τις οποίες ποτέ δεν έμαθαν. Ο Πλάτων υποστηρίζει ότι δύο είναι οι πηγές της έμφυτης γνώσης: είτε προέρχονται από προηγούμενη ενσάρκωση, είτε από την θέαση του κόσμου των Ιδεών. Στον Μένωνα η ανάμνηση είναι η λύση στην σοφιστική απορία, η οποία αναφέρεται στον «Ευθύδημο». Με άλλα λόγια είναι αδύνατο να μάθει κανείς εκείνο που γνωρίζει από πάντα. Η ψυχή έχει δεί λόγω των πολλαπλών γεννήσεων όλα τα πράγματα: εκείνα του εδώ κόσμου, και εκείνα του κάτω κόσμου. Είναι αθάνατη και χίλιες φορές αναγεννημένη, επομένως δεν υπάρχει κάτι που να μην έχει μάθει. Αυτό που εμείς ονομάζουμε μάθηση είναι επί της ουσίας η ανάμνηση και η ανακατανόηση των πραγμάτων, εφόσον η ψυχή έχει επίγνωση των πάντων.[8]

Κατά τον Πλάτωνα υπάρχει διπλή γέννηση: «εκ των δύο γενέσεων οι οποίες οδηγούν εκ της ζωής εις τον θάνατον και εκ του θανάτου εις την ζωήν, η μία είναι φανερά η γένεσις του θανάτου».[9] Τονίζει ότι η γέννηση-πέρασμα στον θάνατο είναι φανερή σε όλους. Στον «Πολιτικό» γράφει: “όταν πράγματι ο ορισθείς χρόνος συνεπληρώθει… έκαστη ψυχή εξώφλησε τον λογαριασμό της των αναγεννήσεων, και έπεσεν ως σπόρος εις την γήν, τόσας φοράς όσας εις την κάθε μίαν είχε καθορισθεί…»

O,τι ο Ορφισμός είδε μονόπλευρα και κλειστά,δηλαδή τον άνθρωπο ως εσωτερικότητα,ο Πλάτων το αντιλαμβάνεται πολύπλευρα και ανοιχτα.Ο άνθρωπος αποτελεί μία αντικειμενικά ελευθερωμένη οντότητα. Στην «Πολιτεία» φανερώνεται η ουσία του ανθρώπου πολυδύναμη σε σχέση με την ψυχή. Είτε προς το ακρότατο αγαθό ,την Ιδέα, είτε προς τα κατώτατα αγαθά, τα υλικά,δεν υπάρχει ενέργεια και αξία έξω από την επικράτεια της ψυχής.

Επειδή έχει οριστεί σαν αξίωμα ότι η γνώση της καθ’εαυτής φύσης των πραγματικοτήτων πρέπει να είναι προγενέστερη της αισθητής εμπειρίας, αυτό υποδηλώνει ότι την γνώση των πραγμάτων όπως υπάρχουν καθ’εαυτά, εμείς την έχουμε πριν την γέννησή μας. Στον «Φαίδωνα» ο Σωκράτης αναπτύσσει τον παραπάνω προβληματισμό, καθώς αναρωτιέται αν την γνώση μπορεί να την διατηρήσει ο άνθρωπος και μετά την γέννησή του ή πρέπει να περάσει πάλι από την διαδικασία της μάθησης, δηλαδή να ξαναθυμηθεί;[10]

Είναι φανερά εσφαλμένο να πούμε ότι όλοι γνωρίζουν τα πάντα χωρίς να έχουν να μάθουν. Εάν η λήθη αφορά την ενσάρκωση όλες οι ανθρώπινες ψυχές πρέπει να είναι θύματα της ίδιας ισότιμης λήθης. Πράγμα που διαψεύδεται εκ νέου από την άνιση ικανότητα που έχει ο καθένας να ξαναμάθει. Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να φανταστεί όπως το κάνει ο Σωκράτης στον «Φαίδρο» ότι ορισμένες ψυχές πριν την ενσάρκωσή τους, «είδαν» περισσότερα από άλλες, αλλά ο «Φαίδων» δεν λέει τίποτα τέτοιο. Ο άνθρωπος που γνωρίζει αναγνωρίζεται ως προς την ικανότητά του να αιτιολογεί αυτό που ξέρει. Όλοι δεν είναι εμφανώς ικανοί να γνωρίζουν αληθινά, δηλαδή να αναγνωρίζονται ως προς την ικανότητά τους να αιτιολογούν αυτό που γνωρίζουν. Όλοι θεωρητικά οφείλουν να μπορούν να αναμιμνήσκουν, αλλά όλοι εκ των πραγμάτων δεν το μπορούν ή δεν το επιθυμούν, πράγμα που σε τελευταία ανάλυση είναι το ίδιο.[11]

Αναφορικά με την ψυχή το γεγονός της γέννησής της έχει την ίδια σημασία με το γεγονός του θανάτου της. Διαθέτει μάλιστα την διπλή δύναμη να δονείται από την πλευρά του νοητού, ταυτόχρονα όμως να επηρεάζεται από την έλλειψη νοησιμότητας και πραγματικότητας του αισθητού. Δεν μπορεί κανείς να εξαλείψει από την γνώση τα γεγονότα.
Στον «Φαίδωνα» ο Σωκράτης, μπορεί να διαχωρίσει την προύπαρξη της ψυχής από την ανάμνηση. Το να πούμε ότι η ψυχή μας υπήρχε «πρίν», σημαίνει ότι αυτή υπάρχει με τον ίδιο τρόπο που υπάρχουν «τα πράγματα καθ’εαυτά». Η ψυχή επομένως είναι όμοια αλλά όχι ταυτόσημη με την καθαρή πραγματικότητα, άρα απαλλάσσεται από κάθε μυθικό στοιχείο.

Η ψυχή και οι καθ’εαυτές πραγματικότητες επισημαίνει ο Σωκράτης διακρίνονται από την ισότιμη αναγκαιότητά τους να υπάρχουν. Η προύπαρξη δεν πρέπει να εννοείται χρονολογικά αλλά ως μία ύπαρξη ανεξάρτητη από κάθε ύπαρξη και από κάθε γέννηση. Με τον τρόπο αυτόν επιβεβαιώνεται μία μορφή ισότητας μεταξύ αφενός της οντολογικής-αχρονικής αιωνιότητας που αποτελούν οι καθαρές Μορφές, και αφετέρου του τρόπου ύπαρξης της ψυχής. Πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να παραχωρηθεί στην ψυχή ένα είδος αιωνιότητας. Η ανάμνηση προβάλλει την γνώση στο παρελθόν, σε έναν πρότερο χρόνο, τον χρόνο του πάντοτε, σε ένα παρελθόν που συντάσσει την σκέψη όχι μερικώς, αλλά με τόση πληρότητα, που η ξαφνική απώλεια της γνώσης να μην σημαίνει παρά την σύνδεση σκέψης και χρόνου.[12]

Η ανάμνηση έχει τον ιδιαίτερο τρόπο της χρονικότητας,ο οποίος ορίζεται από τις δικές της απαιτήσεις και όχι από την ροή του χρόνου. Εάν η γνώση θεωρείται κεκτημένο της ψυχής, τούτο σημαίνει η ζωή δεν έχει να προσκομίσει τίποτε στην γνώση, κάθε δε κίνηση προς την γνώση είναι ταυτόχρονα πρόοδος και επιστροφή. Ο χρόνος που ενέχεται στην ανάμνηση δεν είναι ο εμπειρικός χρόνος, που είναι αμετάκλητα προσανατολισμένος, ούτε εκείνος της σκέψης .Ο χρόνος δεν έχει νόημα για την σκέψη αλλά ωστόσο έχει μία πραγματικότητα.Η ύπαρξη των Μορφών και των Ουσιών στον Πλάτωνα, δεν παρουσιάζεται σαν μία υπόθεση που δεν έχει τίποτα το αυθαίρετο, γιατί αυτή προκύπτει από την δύναμη που έχουν ορισμένες μορφές να αναμιμνήσκουν. Βέβαια ο Πλάτων ορίζει ως αντικείμενο της ανάμνησης ,ως τρόπο ύπαρξης στον ο οποίο η ψυχή οφείλει να προσομοιάσει, ως την φύση εκείνου στο οποίο ο φιλόσοφος αποβλέπει, λέγοντας Ουσίες και όχι Μορφές.

Για τον Πλάτωνα κάθε πραγματικότητα είναι είτε μοντέλο, είτε εικόνα, εκτός από την ψυχή, που δεν είναι ούτε το ένα, ούτε το άλλο. Δεν υπάρχει ούτε ένας διάλογος που να μην αναφέρεται στην ψυχή, ούτε μία ερώτηση που να μην την εμπλέκει: «η ψυχή είναι το αγαθό το πιο θεικό και το πιο ιδιαίτερο, αλλά κανείς από εμάς δεν τιμά όπως πρέπει την ψυχή του.»[13]Η ζωή και η σκέψη από αυτήν αντλούν τις κινήσεις τους, ο κόσμος την σύνοχή του, η πόλη την οργάνωσή της. Τα πάντα συγκλίνουν προς την ψυχή και εγγράφονται σε αυτήν. Αυτή είναι ο εσωτερικός δεσμός που εμποδίζει την πλατωνική ψυχολογία, την ηθική, την κοσμολογία, να συσταθούν σε αυτόνομες επιστήμες.[14] Όλες οι χρησιμοποιημένες κατηγορίες μπορούν να μεταφερθούν πράγματι από το ένα πεδίο στο άλλο με άξονα την ψυχή.

H συγκλονιστική εικόνα της ζωής, που σχεδιάζει η «Πολιτεία», και από την καλή και από την κακή της όψη, δεν είναι τίποτε άλλο παρά εικόνα της ψυχής. Και η αρματόδρομία των ψυχών, όπως παρουσιάζεται από τον Σωκράτη στον «Φαίδρο», όπου κάθε ψυχή αγωνίζεται να ακολουθήσει τον θεό της, είναι στην πράξη αναπαράσταση της ηθικής πάλης του ανθρώπου για την ανακάλυψη της αληθινής του προσωπικότητας. Η ψυχή στην εμπειρική πολιτεία δεν είναι εξαυλωμένη αρχή όπως την οραματίστηκε ο ορφισμός αλλά συγκεκριμένη δύναμη και ενέργεια. Δεν είναι κλειστή μεταφυσική οντότητα, που νοιάζεται μόνον για την μεταφυσική της μοίρα, αλλά μία μαχητική δύναμη, που διεκδικεί για την ζωή και τον εαυτό της[15]O Πλάτων διατυπώνει την περί ψυχής θεωρία του, με σκοπό να μας προσφέρει, μία λογική ερμηνεία της πραγματικότητας.

Από αυτή την πραγματικότητα, ο λόγος του φιλοσόφου, ερμηνεύει την ουσία της ψυχής, δηλαδή τις βασικές δυνάμεις του ψυχικού κόσμου. Η ανθρώπινη ψυχή παρουσιάζεται ως αντικατοπτρισμός του κόσμου στην πολυμορφία του. Η ψυχή από την άποψη αυτή δεν είναι ενότητα αλλά διαίρεση. Η εμπειρική κατάτμηση της ψυχικής ζωής, είναι αδύνατο να παρουσιάσει την ενότητα, που είναι ουσιαστικά η εσωτερική ψυχική ζωή. H ψυχή, η πόλις, και ο κόσμος, θέτουν στον Πλάτωνα τον ίδιο προβληματισμό. Τα μέρη της ψυχής, επομένως και οι αρετές της οφείλουν να εναρμονιστούν. Στην ιδανική Πόλη οι κοινωνικές τάξεις, άρα και οι τύποι των ανθρώπων που τις αποτελούν, πρέπει να ενωθούν αρμονικά, στην δε λογική σκέψη να συνεργαστεί η νοητή με την εμπειρική αιτιότητα.

Για την ψυχή, την πόλη και τον κόσμο, υπάρχει το εξής κοινό:
δεν υπάρχει για όλα αυτά δυνατή διαλεκτική γνώση, ο λόγος που καθορίζει τις περιπτώσεις αυτές είναι πάντοτε κανονιστικός.
Για να γνωρίσει κανείς την ψυχή, επομένως την πόλη και τον κόσμο, πρέπει να τα αναγάγει σε ένα μοντέλο τάξεως. Η ανθρώπινη ψυχή άλλωστε μπορεί τόσο να προσομοιάσει στο θεικό όσο και να μιμηθεί την πιο άγρια ζωότητα, μία πόλη μπορεί να είναι τέλεια κυβερνημένη όσο και αναρχική, και ο κόσμος μπορεί να οδηγηθεί στο καλό ή στο κακό. Η ψυχή δεν ανήκει στις ουσίες, αλλά αποκτά ισορροπίες κάτω από την διακυβέρνηση της νόησης.

Η επιστέγαση της κοσμικής θεωρίας του Πλάτωνα καταλήγει στην εσωτερική υπόσταση του Όντος. Ο κόσμος υπερβαίνει την φύση εκκινώντας από μία μεταφυσική πηγή. Η πραγματική προέλευση της ανθρώπινης πράξεως από την οποία δημιουργείται ο «υπέρ της φύσεως» κόσμος ανήκει στο πνευματικό γίγνεσθαι,με το οποίο η ανθρώπινη διάνοια διατηρεί άρρηκτο δεσμό.Το γεγονός αυτό οφείλεται στο θεαματικό χαρακτηριστικό του πνεύματος που ονομάσαμε ανάμνηση. Η ανάμνηση δημιουργήθηκε μετά την αποξένωση μας από το τέλειο σύμπαν των Ιδεών.Στην ξένη γή ,μέσα στον κόσμο της φύσης, όπου τα ανθρώπινα όντα βιώνουν την απώλεια της μεταφυσικής τους ταυτότητας,η λήθη επικρατεί προσδίδοντας υπόσταση μονάχα στο παρόν.Ο άνθρωπος επιζητεί την επανασύνδεσή του με τα όντως όντα και αυτό το επιτυγχάνει με την γνώση των πραγμάτων η οποία παρέχεται από την μνήμη.

Η παρουσία του ανθρώπου μέσα στο φυσικό σύμπαν καθίσταται δυνατή εφόσον οι πράξεις του εναρμονίζονται με το πρότυπο των αιώνιων Μορφών. Οι πράξεις αυτές προέρχονται από την εσωτερική και την εξωτερική εμπειρία. Κατευθύνονται ωστόσο από το νοητικό μέρος της ψυχής. Το ουσιαστικό περιεχόμενο του πνεύματος υπερβαίνει τον αισθητό κόσμο της φύσεως, ο οποίος αποτελείται από το απτό και ορατό στοιχείο. Η περιοχή των σταθερών προτύπων τοποθετείται ουσιαστικά εκτός του φυσικού τόπου και χρόνου, περικλείει στην ουσία της τα χαρακτηριστικά του άπειρου και του αιώνιου. Πρόκειται επομένως για έναν κόσμο φυσικώς ανύπαρκτο, και μόνο μεταφυσικώς υπαρκτό.

Το γνωρίζων υποκείμενο έρχεται σε επικοινωνία με αυτόν με την διαδικασία της ανάμνησης η οποία έχει και στατική και κινητική μορφή. Η πρώτη ανάγεται στην παρουσία του Πνεύματος στον χώρο και η δεύτερη στον χρόνο. Ο άνθρωπος ακολουθεί την πορεία της ζωής του με την νοσταλγία του ταξιδιώτη που αναζητά την πατρίδα του.Ο κόσμος του παρόντος είναι εφήμερος και παροδικός,για τον λόγο αυτό ο Πλάτων επιδιώκει να ιδρύσει μία Πολιτεία στα πλαίσια της φυσικής πραγματικότητας ,η οποία να ακολουθεί τα πρότυπα της ουράνιας πολιτείας των Ιδεών, όπου βρισκόταν το Πνεύμα πριν καταστεί ανθρώπινο.

Το πνεύμα συνδέεται εφόσον αποκτά την γνώση των αισθητών αντικειμένων με το στοιχείο της υλικότητας. Τον δεσμό αυτόν προσπαθεί να υπερνικήσει το Πνεύμα με την καλλιέργεια της φιλοσοφικής γνώσης. Μέσω αυτής ο άνθρωπος καθίσταται πολίτης ενός καθολικού κόσμου όπου η ύλη και το πνεύμα αποκτούν ενιαία υπόσταση.O εαυτός μας λέει ο Σωκράτης, δεν είναι το σώμα μας και τα πράγματα που αφορούν το σώμα αυτό. Το σώμα είναι κάτι που ανήκει σε εμάς, δεν είμαστε εμείς οι ίδιοι.[16]Υπάρχουν λοιπόν δύο κόσμοι: ο κόσμος του μη όντος και ο κόσμος του όντος. Ο κόσμος της απάτης και ο κόσμος της αλήθειας. Ο «Φαίδρος» ειδικότερα είναι «γέννεσις προς την ουσίαν», δηλαδή η προσπάθεια του Πλάτωνα να οδηγήσει την ανθρώπινη αναζήτηση στο Ον, το Αγαθό, και την Αλήθεια. Η διαλεκτική του Πλάτωνα είναι κατεξοχήν αντιδογματική. Έρως, σύνθεση, ιεραρχία, είναι στοιχεία, που δεν εντάσσουν το πνεύμα του φιλοσόφου σε μία κατηγορία σκέψης, ώστε αρετή του να είναι και να βιώνεται η πνευματική εγρήγορση.[17]

Εμείς οι ίδιοι είμαστε η ψυχή μας. Αυτή είναι που χρησιμοποιεί το σώμα και όλα όσα ανήκουν σε αυτό. Η ψυχή είναι αυτή που άρχει είναι η αρχή όλων μέσα και γύρω μας.Οι μαθηματικές μορφές εισβάλλουν στο πέρασμα από το αισθητό στο νοητό. Αυτή η αναγκαιότητα δεν επιβάλλεται παρά ταύτα, παρά σε εκείνον, που θέτει τα ερωτήματα με την ευκαιρία μίας συγκεκριμένης μορφής.

Φωτεινή Κακόγιαννου

Read 4726 times Last modified on Σάββατο, 23 Ιουλίου 2016 18:36
Rate this item
(0 votes)

Latest from VaiosPanagiota